مخاطب شریعتی او را نصفه نیمه فهمیده است

ایرانی|بازگشت به دکتر علی شریعتی معنایی ندارد اگر بر این باور باشیم که ما هرگز از او دور نشده ایم و اگر به این مسئله توجه کنیم که آرا و دیدگاه های این معلم انقلاب با گذشت بیش از 4 دهه از درگذشتش همچنان مورد بحث و نقد قرار می گیرد. دکتر سوسن شریعتی نیز چنین اعتقادی دارد و درعین‌حالی که پدرش را اندیشمندی فراتر از یک مقطع تاریخی خاص می داند، متذکر می شود که دغدغه اش درباره او ربطی به مناسبات خانوادگی ندارد؛ چرا که سوسن شریعتی که در نوجوانی پدرش را از دست داده است نیز مانند هم نسل هایش به آثار و اندیشه های دکتر شریعتی مراجعه کرده است.
این پژوهشگر علوم انسانی روز گذشته به دعوت انجمن اسلامی مدرسان دانشگاه فردوسی مشهد در تالار دکتر شریعتی دانشکده ادبیات این دانشگاه حضور پیدا کرد تا به مناسبت چهل ودومین سالگرد درگذشت دکتر علی شریعتی سخنرانی ای با موضوع «شریعتی و پرسش های زمانه ما» ارائه کند. انجمن ایرانی تاریخ (شعبه منطقه ای خراسان)، انجمن علوم سیاسی ایران (شعبه خراسان) و انجمن جامعه شناسی ایران (شعبه خراسان) در برپایی این برنامه همکاری داشتند و این میزبانی سبب شد سوسن شریعتی چنین دعوتی را هیجان انگیز بخواند: هیچ «استبلیشمنت»ی (Establishment: ساختار مستقر) معمولا شریعتی را به رسمیت نمی شناخت. او که مسیر شغلی خود را به مثابه استاد دانشگاه از همین مشهد شروع کرد، خیلی زود به بیرون از آن پرتاب شد، برخلاف تصوری که شریعتی را متهم می کند به رها کردن آکادمی و رفتن به حسینیه و دستخوش عوام زدگی شدن و پوپولیستی رفتار کردن.
او گفت: اینکه مدرسان برنامه ای با موضوع شریعتی و پرسش های زمانه ما برگزار کرده اند اعتراف به این است که استادان محترم دانشگاه برای اندیشیدن به پرسش های زمانه به شریعتی مراجعه می کنند که فراتر از آکادمی می اندیشید، نه از این رو که پاسخ های او را قبول دارند، بلکه به این دلیل که همچنان شریعتی را در وسط پروبلماتیک زمانه می دانند.
نویسنده مجموعه مقالات «دن کیشوت در شهر» در بخشی از سخنانش اظهار کرد: شریعتی 42 سال است که این فرصت را برای ما فراهم می کند که مدام در برابر خودمان بنشینیم، در برابر یکدیگر بنشینیم، فرصتی برای اندیشیدن به ما، به مای مبتلا، مای دمدمی مزاج، مای مدام در حال تغییر، مای مدام در حال تحول، مای انقلابی، مای اصلاح طلب، مای پرسشگر از امر دینی یا مای مؤمن، مای ایدئولوژی زده یا مای فرارفته از ایدئولوژی، شریعتی مدام بهانه ای می شود برای اینکه او را سوژه کنیم، نقد کنیم یا به او بپردازیم و این به نظر من غنیمت است.
این مترجم با وام گرفتن تعبیر «دماسنج» از دکتر شریعتی، این تعبیر را به خود او نسبت داد و او را دماسنجی در حوزه های دین و سیاست و فرهنگ خواند و توضیح داد: نوع مواجهه با آثار شریعتی جالب است؛ اینکه از میان اسلامیات و کویریات و اجتماعیاتِ او چه چیز، کِی بیشتر فروش داشته است؛ اگر بعضی از عنوان های آثار او مانند «حسین وارث آدم»، «شهادت»، «آری این چنین بود برادر» و «فاطمه فاطمه است» در آستانه انقلاب ایران به شمارگان صدهزارتا می رسیده است، امروز «کویر» گاه در سال 2 بار تجدید چاپ می شود. از این نظر او دماسنج جالبی است و به ما می گوید که اگر جامعه در فضای انقلاب کتاب شهادت را می خواند امروز به آثاری درباره عشق و مانند آن اقبال نشان می دهد.
سوسن شریعتی با بیان اینکه شریعتی در این 4 دهه به اشکال متفاوتی نقد شد، تصریح کرد: او در دهه 50 متهم به این است که فربهی دین را از آن می گیرد و دین داری اش التقاطی و بدون ساختارهای فلسفی و پایگاه مشخص نظری تعریف می شود.
به روایت این نویسنده، زمانی گفته شده است که دکتر شریعتی چندان سیاسی نبوده است و در حالی که در خیابان ها می کشند و می زنند، او در حسینیه ارشاد سخنرانی و کار فرهنگی می کند. دختر دکتر علی شریعتی در واقع به اتفاق نظر چپ و راست و مذهبی و غیر مذهبی در
محافظه کارانه دانستن کار فرهنگی اشاره کرد و در این میان اتهام زنی ای مبنی بر همکاری دکتر با ساواک را یادآور شد. او افزود: در دهه های 60 و 70 گفتند شریعتی رویکرد ایدئولوژیک به دین داشت و این رویکرد فربه کردن و حداکثری کردن دین و کشاندن آن به همه ساحت ها و هیچ جایی برای انسان نگذاشتن بود. از‌سویی، رویکرد جامعه شناسانه شریعتی رویکردی سکولار به دین خوانده شد. نقد دیگر این بود که او خیلی انقلابی و رادیکال است و این شورمندی دیگر به درد نمی خورد؛ نمی شود همه اش نهضت باشد چرا که به ساختن و نظام نیاز داریم. حتی دین داری اش مشکوک و تلفیقی با سوسیالیسم و اگزیستانسیالیسم و فلسفه غربی دانسته شد.
مترجم کتاب «آیا باید از اتوپیا اعاده حیثیت کرد؟» خاطرنشان کرد: ما هر بار در تفسیری که از شریعتی می کنیم شبیه خودمان عمل می کنیم؛ درک خودمان را تعمیم می دهیم به آن متفکر و وقتی با خودمان می خواهیم تسویه حساب کنیم، پای شریعتی در میان است.
دکتر سوسن شریعتی گفت: عده ای شریعتی ضد مدرنیته ضدغرب را عَلَم می کنند و عده ای دیگر شریعتی منتقد دین داری را، و در این میان، ما بلاتکلیف می مانیم.
در حالی که تمام زیبایی پروژه شریعتی در پارادوکس او است، مخاطب شریعتی او را نصفه نیمه فهمیده است.
این پژوهشگر با تأکید بر چندضلعی بودن اندیشه دکتر شریعتی ادامه داد: این سال ها وقتی تلویزیون یاد شریعتی افتاد او را ضد مدرنیته و غرب و روشن فکر معرفی کرد. این گونه نیست. او یک پروژه دولبه است که نقد تک الگویی بودن مدرنیته از یک سو و از مدرنیته ها سخن گفتن از سوی دیگر را در آن باید در نظر گرفت. او همچنین پشت به امر قدسی حرکت نمی کند چون می داند انسان قرن بیستم تنها مانده است. این جنبه ها را باید با هم در نظر گرفت تا شریعتی بدفهمیده و قربانی نشود.